Kiến trúc độc đáo Thành cổ Quảng Trị
Thành Quảng Trị được khởi dựng vào những năm đầu của thế kỷ XIX. Quá trình xây dựng thành Quảng Trị từ khi khởi công dưới thời Gia Long đến khi hoàn thiện dưới thời Minh Mạng kéo dài gần 28 năm (1809-1837).
Bộ phận kiến trúc chính tạo ra diện mạo tổng quát của thành Quảng Trị là cấu trúc phòng thành. Phòng thành Quảng Trị được xây bằng gạch, tổng thể có hình vuông. Thành có cấu trúc kiểu Vauban, là một hệ thống phức hợp bao gồm những công trình kiến trúc liên quan chặt chẽ với nhau và mang tính bố phòng vững chắc. Phương thức kiến trúc ấy xuất hiện trong điều kiện mà quân đội nhiều nước trên thế giới đã qua khỏi thời đại chiến đấu bằng cung tên và gươm giáo, họ đã được trang bị bằng các vũ khí bắn đạn được đẩy đi bằng thuốc súng.
Kích thước thành Quảng Trị được chép trong các tài liệu của Quốc sử quán triều Nguyễn có sự chênh lệch nhau khá lớn. Các nhà nghiên cứu thông qua các bước khảo sát, đo đạc cho biết, tổng diện tích toàn bộ thành Quảng Trị là 18,56 ha. Chiều cao của thành cổ Quảng Trị là 4,3m. Vật liệu xây dựng thành là đất và gạch. Án ngữ bốn góc thành là 4 pháo đài nhô hẳn ra phía ngoài, sắp xếp cân đối, ở mỗi góc đối xưng nhau qua các cửa chính diện của chân thành.
Thành cổ Quảng Trị năm 1967, trong thành vẫn còn nhiều công trình quan trọng.
Thành Quảng Trị có 4 cửa nằm ở vị trí chính điện của 4 mặt thành. Kiến trúc của mỗi cổng thành xây bằng gạch, gồm hai tầng: tầng dưới là phần nền với bộ phận chính là cổng thành xây vòm cuốn theo kỹ thuật “bốn viên kê dọc, nêm giữa, đội khuôn”; tầng trên là một vọng lâu có kiến trúc độc đáo theo lối vọng lâu xây bằng gạch, mái cong, lợp ngói âm dương.
Nội thành có nhiều công trình kiến trúc được xây dựng nhằm mục đích phục vụ trực tiếp cho việc ở và làm việc của các cơ quan công đường thuộc bộ máy hành chính của tỉnh Quảng Trị. Trong đó, Hành cung là công trình trọng yếu, là nơi để Vua ngự và thăng quan cho các quan cấp tỉnh ở Quảng Trị hay tổ chức các lễ tiết trong năm.
Ngoài những công trình được xây dựng dưới thời Nguyễn còn lại như Hành cung, Dinh Tuần phủ, dinh Án sát, ngục thất, khám đường…, Thành cổ lại có thêm nhà lao, toà mật thám, trại lính khố xanh, cơ quan thuế đoạn… khi thực dân Pháp đặt chính quyền bảo hộ.
Thành Quảng Trị trước hết là một bộ phận quan trọng trong nền kiến trúc cổ, là sự thể hiện một trình độ kỹ thuật nhất định về lĩnh vực quân sự của vương triều Nguyễn. Nơi đây cũng mang ý nghĩa là một trung tâm hành chính, chính trị và văn hóa của một địa phương qua nhiều thời kỳ lịch sử.
Vị trí Quảng Trị thành cổ các thời kỳ
Dưới con mắt của các vua nhà Nguyễn, Quảng Trị là một phên giậu có ý nghĩa chiến lược cho kinh thành, có nhiệm vụ trấn giữ hai cửa ngõ trọng yếu của phía Bắc. Tuy vậy, dưới thời Nguyễn, Thành cổ Quảng Trị giữ vai trò thiết thực của một trung tâm chính trị, hành chính, hơn là một công trình phòng thủ quân sự.
Thành Quảng Trị dưới thời Pháp thuộc cũng có một vị trí quan trọng. Người Pháp cũng nhận thức rõ về vị trí chính trị quan trọng của tỉnh Quảng Trị nói chung và khu vực thành Quảng Trị nói riêng. Vì thế, từ sau năm 1885, cùng với thành Đồng Hới, thành Quảng Trị được quân đội Pháp chọn làm một trong những cứ điểm quan trọng của hệ thống đồn quân sự dày đặc thuộc vùng đất giữa Huế với Vinh.
Trong giai đoạn này, người Pháp không chỉ thiết lập ở thị xã Quảng Trị một trung tâm chính trị với bộ máy hành chính nhà nước gồm cả chính quyền Pháp lẫn Nam triều, mà còn tiến hành đầu tư xây dựng để biến nơi đây thành một đầu mối kinh tế có lợi cho sự kinh doanh của giới tư sản Pháp.
Ngày 17/2/1906, Toàn quyền Đông Dương ra Nghị định thành lập thị xã Quảng Trị và lấy thị xã Quảng Trị làm trung tâm tỉnh lỵ của tỉnh Quảng Trị. Từ đó, các phố xá lần lượt được xây dựng và ngày càng trở nên sầm uất.
Trước tình hình các phong trào yêu nước và cách mạng ngày một dâng cao, thực dân Pháp một mặt ra sức thi hành các biện pháp bình định, đàn áp các cuộc biểu tình, nổi dậy của quần chúng; mặt khác, tăng cường thiết lập hệ thống pháp luật khắc nghiệt và hệ thống tòa án, nhà tù. Trong thành Quảng Trị, Pháp đã cho xây dựng thêm một hệ thống nhà tù, mở rộng và kiên cố hóa khu lao xá để làm nơi giam giữ những người yêu nước, các chiến sĩ cách mạng trong tỉnh và khu vực.
Tháng 7/1954, cuộc kháng chiến 9 năm chống thực dân Pháp của nhân dân ta kết thúc thắng lợi, buộc thực dân Pháp phải ký Hiệp định Geneve vào ngày 20/7/1954, lập lại hòa bình ở Việt Nam. Theo Hiệp định Geneve, nước ta tạm thời chia làm hai miền, lấy vĩ tuyến 17 làm đường ranh giới quân sự tạm thời. Quảng Trị là nơi trực tiếp bị chia cắt.
Từ năm 1954-1971, mặc dù Thành cổ Quảng Trị không còn đảm nhiệm sứ mệnh trung tâm đầu não của bộ máy chính quyền cấp tỉnh nhưng vị thế của thành vẫn được đẩy lên tầm quan trọng hơn. Thành cổ Quảng trị trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước có một vị trí rất quan trọng.
Năm 1972, vùng đất Quảng trị được xem là chiến trường khốc liệt nhất, nơi diễn ra những cuộc đối đầu nảy lửa giữa ta và địch. Với địa thế vừa là bàn đạp để thực hiện âm mưu “Bắc tiến” khi có điều kiện, vừa là lá chắn bảo vệ “biên giới Hoa Kỳ kéo dài đến vĩ tuyến 17”, đây là chiến trường sinh tử đối với Mỹ trong cuộc chiến tranh xâm lược Việt Nam.
Thị xã Quảng Trị được giải phóng chiều ngày 1/5/1972 sau hai cuộc tấn công bất ngờ và quả cảm của quân ta – bắt đầu từ giữa trưa ngày 30/3/1972. Tuy vậy, ngày 28/6/1972 địch mở chiến dịch tái chiếm Thành cổ Quảng Trị. Đây cũng là ngày khởi đầu của 81 ngày đêm kiêu hùng của những chiến binh quả cảm của chúng ta trong cuộc chiến không cân sức về khí tài trong lòng Thành cổ.
Thành cổ ngày nay, bờ thành còn vết tích của bom đạn.
Trong 81 ngày đêm bám trụ chiến đấu đánh trả cuộc hành quân phản kích tái chiếm Quảng Trị, quân và dân ta không chỉ đánh thắng kẻ thù bằng ý chí, tinh thần gang thép, mà còn tỏ rõ tài nghệ tổ chức chỉ huy chiến đấu, tính quyết đoán sáng tạo. Cuộc chiến đấu ở Thành cổ Quảng Trị đã đi vào lịch sử đấu tranh cách mạng của dân tộc Việt Nam như những trang sử hào hùng đầy máu và lửa.
Do phải gánh chịu một khối lượng bom đạn khổng lồ trong chiến tranh nên từ sau hoà bình lập lại, Thành cổ chỉ còn dấu vết của một số đoạn thành, lao xá, cổng tiền, hậu… Từ năm 1993-1995, hệ thống hào, cầu, cống, một số đoạn thành, cổng tiền đã được tu sửa, hàng nghìn cây dừa đã mọc lên phía trong thành.
Đặc biệt một đài tưởng niệm lớn đã được xây dựng ở chính giữa Thành Cổ. Đài tưởng niệm được đắp nổi bằng đất có hình một nấm mồ chung, bốn phía gia cố xi măng tạo thành hình bốn cửa của Thành Cổ, phía trên là nơi để mọi người thắp hương tưởng niệm. Thành cổ Quảng Trị giờ đây là địa chỉ đỏ để giáo dục truyền thống yêu nước và là điểm thu hút hấp dẫn khách tham quan trong nước và bè bạn quốc tế.
